دستاورد های انقلاب اسلامی ایران
از جمله عوامل مؤثر بر نوع سیاست‌گذاری یک نظام؛ ماهیت، ساختار و شیوه اداره حکومت می‌باشد. به عنوان نمونه اعمال سیاست‌های کلی در نظامی با ساختار دینی که خود را مقید به حفظ اصول اخلاقی و الهی می‌داند، با نظامی لائیک یا سکولار متفاوت است. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شیوه حکومتی بر پایه پادشاهی یا سلطنت فردی قرار داشت. در حکومت پادشاهی یک فرد با عنوان سلطان یا شاه تمام قدرت سیاسی جامعه را در اختیار می‌گیرد و اراده شخصی او مظهر اراده سیاسی و حاکمیت در جامعه تلقی می‌گردد.
همچنان‌که در52 سال سلطنت پهلوی، در واقع این شخص شاه بود که به تنهایی تصمیمات حکومتی را اتخاذ می‌کرد. انتصاب یا برکناری نخست وزیر، وزرا، صاحبان پست‌های بالا، استانداران و غیره تنها به وسیله شاه انجام می‌گرفت. به اعتراف دوست و دشمن کابینه، مجلس و قوای دیگر حکومتی از خود هیچ اختیاری نداشته و در واقع نقش نهادهای رسمی نقشی تشریفاتی بیش نبود.[1]
در مقابل نظام جمهوری اسلامی ایران، نظامی است که بر پایه سه رکن اساسی دین، مردم و رهبری استوار گردیده است.[2] در این نظام، حاکمیت اصلی از آن خداست.[3] شکل حکومت به صورت جمهوری اسلامی است که مردم ایران در همه‌پرسی1358با اکثریت قاطع آراء یعنی2/98آن را برگزیدند. ساختار حکومتی در جمهوری اسلامی به موجب اصل 57 قانون اساسی از سه قوه مقننه، مجریه و قضائیه تشکیل گردیده که زیر نظر ولایت‌مطلقه فقیه، اعمال می‌گردد. هر چند به موجب این اصل، این قوا مستقل از یکدیگر می باشند، اما همکاری و نظارت متقابل بین قوای مزبور وجود دارد.[4] با این توضیح که در این نظام، حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه‌گانه به عهده رهبری گذارده شده است. کلیه قوانین و مقرارات در جمهوری اسلامی ایران، اعم از مالی، اقتصادی، اداری، مدنی، جزایی، فرهنگی، سیاسی و... باید بر اساس موازین اسلامی تدوین یابند.[5]
نخستین تفاوت درشکل نظام سیاسی در جنس حکومت و هویت ساختاری و تبارشناسانه از نوع حکومت‌های موجود درجهان است. جنس حکومت پهلوی ازنسل حکومت‌های کودتایی و از نظر تبارشناسی ریخت حکومتی در دایره حکومت‌های کودتایی قابل دسته بندی است. از ابتدایی‌ترین خصلت حکومت‌های کودتایی تکیه به زور در فرایند ایجاد، مولفه‌های حفظ و تقویت و توسعه است. درواقع نه از جنس انقلاب‌های سیاسی است و نه از جنس انقلاب‌های اجتماعی که بصورت حداقلی و یا حداکثری، مردم در ایجاد، حفظ و تداوم آن نقش داشته باشد، فرد حاکم از دل ارتش و پادگان پا به عرصه مدیریت سیاسی می‌گذارد و زایده تفکر پادگانی است و قوام آن و رویکرد مدیریت کشوری آن نیز بر بنیاد تفکر پادگانی است. در این سنخ از حکومت داری دو نوع نظام سیاسی ظهور و بروز پیدا می‌کند؛ اگر نظامی متمایل به حکومت‌داری از دل ارتشی با هویت مستقل و کارکرد مستقل ظهور کند، برغم نامشروع بودن و غیر مردمی بودن از ویژگی استقلال در فکر و عمل برخوردار است، اما اگر فرد کودتاگر از دل ارتشی کاملاً وابسته[6] خروج کند، نظام سیاسی دست ساخته او در واقع نظامی دست نشانده و وابسته به قدرت‌های هژمون عصرخودش خواهد بود و از نعمت استقلال سیاسی و مدیریتی برخوردار نخواهد بود. جنس نظام سیاسی پهلوی از نوع حکومت کودتای وابسته غیرمستقل[7] قابل دسته‌بندی است. علاوه بر اینکه ماهیت مردمی ندارد، از هویت ملی نیز محروم است. در چنین نظامی سرسلسله حکومت، صرفاً به دلیل در اختیار داشتن زور و قدرت، بیشتر زمام امور را بر عهده گرفته و سلطنت را موروثی می نماید. از این روی در چنین نظام‌هایی مردم نقشی در پیدایش و تداوم نظام ندارند، همه چیز بر مبنای قدرت و استبداد اداره می شود. به همین دلیل گفته می شود منشاء مشروعیت چنین نظام‌هایی زور و غلبه می باشد.
در مقابل جمهوری اسلامی ایران، مولود یک انقلاب بزرگ و همه جانبه اجتماعی است که بنیادها و زیرساخت‌ها را دچارتغییرکرد. علاوه بر اینکه ازخصلت ماهیت مردمی برخورداراست، هویتی ملی دارد و بر مولفه استقلال تکیه دارد و از دو مولفه اساسی مشروعیت و مقبولیت به عنوان نیازمندی‌های اساسی نظام سیاسی منطقی و معقول و منطبق بر معیارهای علمی ونظری حکومت داری بهره‌مند است. نص اجماع نظریه‌های مرتبط با حکومت داری این است که حکومت باید مشروعیت و مقبولیت داشته باشد و حاصل خواسته اکثریت باشد.
مهمترین و اصلی‌ترین مزیت حکومت اسلامی نسبت به حکومت شاهنشاهی نوع مشروعیت حکومت است که مبتنی بر مشروعیت الهی است که درآن افراد صرفاً بر اساس داشتن ویژگی‌ها و لیاقت‌های خاصی به حکومت می‌رسند. به عبارتی اساس شکلگیری نظام اسلامی، مشروعیت الهی حکومت با ضمیمه شدن به مقبولیت مردمی است. علاوه بر مزیت‌های مشروعیت حکومت در نظام اسلامی نسبت به نظام شاهنشاهی، در زمینه های مختلفی می‌توان دو نظام مورد نظر را مورد مقایسه قرار داد.
جدول مقایسه وضعیت ساختار حکومتی در دوران پهلوی و پس ازانقلاب
شاخص ها |
دوران حکومت شاه |
انقلاب اسلامی |
نوع حکومت |
پادشاهی |
جمهوری اسلامی |
نحوه اداره کشور |
دیکتاتوری |
مردم سالاری |
تعداد انتخابات در کشور |
12دوره(فرمایشی وبادخالت شاه و خارجی) |
37دوره(حضوراکثریت مردم) |
تعداد احزاب و تشکل های سیاسی |
13 حزب و تشکل فرمایشی |
240 حزب و تشکل |
نفوذ و قدرت بین الملل |
فاقد هرگونه نفوذ |
در زمره 7 قدرت جهانی و دارای نفوذ قاطع منطقه‌ای و نسبی در بین الملل |
جدول شماره (1)
منابع انسانی در هر جامعه‌ای عامل تعیین کننده خصوصیت روند توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی آن جامعه است. بهره‌برداری از نیروهای انسانی فعال، مبتنی بر مهارت‌ها و دانش مردم در جامعه است. مهارت‌ها و دانش نیز تحت تأثیر آموزش‌ها و پرورش‌های جامعه است. بنابراین این مسأله دور از واقعیت نیست که پیشرفت تحصیلی یکی از عناصر اصلی توسعه انسانی است.
گسترش دانش نه تنها خود مستقیماً زمینه بسط انتخاب‌های انسانی را فراهم می‌آورد، بلکه از طریق ایجاد دسترسی بیشتر به فرصت های اشتغال و نیز بهبود سلامت، شرایط زندگی بهتر را نیز ایجاد می کند.
با مطالعه وضعیت کشورهای در حال توسعه به روشنی می‌توان به ارتباط مستقیم بین عامل سواد و توسعه پی برد. بیشترین میزان فقر، بیماری، خرافات و سایر معضلات اجتماعی و به ویژه آثار شوم استثمار فرهنگی در مناطقی از جهان وجود دارد که بیشترین آمار بی‌سوادان را دارا می‌باشد. یک مقایسه آماری میان رژیم سلطنتی پهلوی و جمهوری اسلامی ایران در زمینه علمی و مولفه‌های وابسته به آن نشان می‌دهد که در پارامترهای اصلی مرتبط با وضعیت علم و دانش با لحاظ مدت مدیریت وحکومت داری 52 ساله پهلوی و39 ساله مدیریت کشورداری جمهوری اسلامی ایران، در تمامی پارامترهای مورد مقایسه نظام اسلامی در وضعیت برتر قرار دارد و دستاوردها و پیشرفت‌ها، قابل قیاس با حکمرانی52 ساله پهلوی نیست.
2. حوزه فرهنگی و اجتماعی
بررسی دستاوردهای انقلاب اسلامی در تمامی حوزه‌ها زمانی با قضاوتی منصفانه و به دور از پیش‌داوری همراه است که انقلاب را در بستر تاریخی و اجتماعی و با تمامی اتفاقات همراه آن ببینیم؛ ببینیم ملتی تنها و تنها با تکیه بر ایمان خود و بدون حمایت هیچ کشورخارجی، بر نظامی غلبه می‌کند که از حمایت ابرقدرت‌های زمان خود بهره‌مند است. وقتی فراموش نکنیم این انقلاب از موج آشوب‌های داخلی شمال و جنوب و شرق و غرب، از جنگی هشت ساله با تمامی استکبار، از ترور مهمترین مهره‌ها و تئوری پردازانش و از تحریم‌ها و تهدیدها به سلامت گذشته است، باید هر آنچه در این شرایط بدست آورده را با دیگرکشورها مقایسه کنیم.
3. مقیاس آموزش عالی
آموزش عالی در این سال‌ها دستاوردهای قابل توجهی داشته است، بویژه این که از دهه‌های آخر50 تاکنون بودجه آن حتی دو برابر هم نشده است و از 5/1 به 3/2 برابر رسیده است. اما در تمامی مولفه‌های خود رشدهای30 برابری،60 برابری و ... را داشته که این دستاورد با سایر نهادها قابل مقایسه نیست.
از دیگر نکات مهم این است که ما در سال‌های پیش از انقلاب حتی در مقطع کاردانی نیز به اعزام دانشجو به خارج از کشور نیازمند بودیم، اما در سال‌های اخیر اعزام دانشجو نه از روی نیاز، بلکه به جهت مراودات علمی و فرهنگی با سایر دانشگاه‌های جهان بوده است و آموزش عالی امروز در تمامی رشته‌ها و مقاطع تحصیلی در خودکفایی تقریباً صد درصدی قرار دارد.
هر چند بر هیچ کسی پوشیده نیست که ما در بهترین نقطه ممکن نیستیم، اما این آمارها نشان می‌دهد که با توجه به امکانات و بودجه در اختیار آموزش عالی و با توجه به بستر تاریخی کشور و در مقایسه با سایر نهادها، آموزش عالی چقدر موفق بوده است. آموزش عالی و دانشگاه همیشه از حمایت‌های امام راحل و پس از آن مقام معظم رهبری بهره مند بوده است و در تمامی دوره ها حتی در جنگ پیشرفت‌هایی داشته است.
جدول زیر، جدیدترین آمار اعلام شده از سوی وزارت علوم[8]را نشان می دهد که آموزش عالی به چه میزان، دِین خود را به این حمایت‌ها ادا کرده است.
مقایسه وضعیت علمی کشور در دوران پهلوی و پس ازانقلاب[9]
شاخص |
قبل از انقلاب سرشماری1355 |
بعد از انقلاب سرشماری1390 |
نرخ سواد |
2/47% |
2/93% |
پوشش تحصیلی متقاضیان تحصیل در دوره متوسطه |
23% |
85% |
مرکز آموزشی فنی و حرفه ای |
700 |
6983 |
جمعیت دارای تحصیلات عالیه |
310000 |
5474000 |
اختلاف نرخ بین تحصیلات عالیه زنان و مردان |
39/3% |
0/2-% |
تعداد دانشگاهها |
223 |
2940 |
تعداد رشته های کارشناسی در دانشگاه |
196 |
914 |
تعداد رشته های کارشناسی ارشد در دانشگاه |
182 |
1033 |
تعداد رشته های دکترای تخصصی در دانشگاه |
28 |
793 |
تعداد دانشجو |
170000 |
000/000/4 |
تعداد دانشجویان دکتری تخصصی |
913 نفر |
580 هزارو 638نفر(رشد60 برابر) |
تعداد دکتری حرفه‌ای (پزشکی) |
9هزارو458 نفر |
68000نفر |
تعداد اعضای هیات علمی |
9282 |
63818 |
تعداد استاد تمام ها |
733نفر |
3000نفر |
تعداد انجمن‌های علمی |
78 |
280 |
تعداد مقالات چاپ شده در نشریات معتبر بین الملل |
669 |
25000 |
تعداد نشریات علمی – پژوهشی(مجله) |
20 |
680 |
قطب علمی |
صفر |
142 |
تعداد موسسات پژوهشی |
83 |
640 |
رتبه رشد علمی |
رتبه52 در جهان |
رتبه 17 جهان |
سرعت رشد علمی |
رتبه40جهان |
رتبه 1جهان |
رتبه های المپیاد علمی |
آمار وجود ندارد |
جزو 10 کشور اول |
انرژی هسته‌ای |
آمار وجود ندارد |
جزو 10 کشور اول |
هوا فضا |
آمار وجود ندارد |
جزو 10 کشور اول |
سلول های بنیادین و نانوتکنولوژی |
آمار وجود ندارد |
جزو 10 کشور اول |
رتبه های المپیاد علمی |
آمار وجود ندارد |
جزو 10 کشور اول |
جدول شماره2
آمارهای پایگاه‌های استنادی بین المللی، اسناد موثقی هستند که امکان مقایسه کمیت تولید علم ایران در سال‌های قبل و بعد از انقلاب اسلامی را امکان پذیر می سازد. بر اساس پایگاه استنادی ISI، ایران در فاصله سال‌های ۱۳۱۹ تا ۱۳۵۶ تنها ۲۰۲۶ مدرک در مجلات و کنفرانس‌های علمی بین المللی منتشر کرده بود.
موسسه بین‌المللی اطلاعات علمیISI همچنین، تعداد مقالات علمی چاپ شده از محققان ایرانی در مجلات معتبر بین‌المللی در سال 1357، 450 مقاله و در سال 2012، 34155 مقاله بوده است که نشان‌دهنده رشد3 برابری متوسط جهانی در این حوزه است. ایران در سال 2013 میلادی رتبه نوزدهم جهانی در رشد تولید علم را به دست آورد.[10]
کمیت تولید علم دنیا در دوره زمانی۳۷ ساله با وضعیت کنونی دنیا قابل مقایسه نیست، چرا که در حال حاضر کشورهای بیشتری برای کسب سکوهای علمی دنیا با یکدیگر رقابت می‌کنند. در ۳۷ سال قبل از انقلاب اسلامی کمیت تولید علم دنیا برابر با ۸,۰۱۲,۴۴۰ ( بیش از هشت میلیون) مدرک بود. ایران در آن زمان۰.۰۳ % ( سه صدم درصد) از کل علم دنیا را تولید می کرد.[11]
مهمترین شاخص‌های سنجش کیفیت تولید علم استنادها هستند. تعداد ۲۰۲۶ مقاله منتشر شده ایران در دوره ۳۷ ساله قبل از انقلاب در همین دوره زمانی تنها ۱۱۷۸ استناد دریافت کردند. تعداد استناد به مدارک کشور در دوران بعد از انقلاب ۹۴۵,۳۲۵ (بیش از نصد و چهل و پنج هزار) مورد است. بنابراین تعداد استنادها به مدارک کشور در ۳۷ سال اخیر در مقایسه ۳۷ سال قبل از انقلاب ۸۰۲ برابر شده است. این نکته لازم به ذکر است که برای کسب مرجعیت علم جهان در این شاخص باید اقدامات اساسی توسط کشور صورت گیرد.
اندکی بعد از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۹ جمهوری اسلامی ایران به مدت هشت سال جنگ تحمیلی را تجربه کرد. جمهوری اسلامی ایران بعد از انقلاب تا انتهای دوران دفاع مقدس ۲۸۸۱ مدرک در سطح بین‌المللی منتشر کرد. کمیت تولید علم دنیا از سال ۱۳۵۷ تاکنون شامل ۴۷,۴۲۱,۸۴۲ (بیش از چهل و هفت میلیون) مدرک می شود. بنابراین کمیت تولید علم دنیا در ۳۷ سال گذشته (۱۳۹۴-۱۳۵۷) نسبت به ۳۷ سال قبل از آن (۱۳۵۶-۱۳۱۹) شش برابر شده است.
جمهوری اسلامی ایران از ابتدای سال ۱۳۵۷تاکنون ۲۴۵,۷۹۲ (بیش از دویست و چهل و پنج هزار) مدرک در معتبرترین مجلات و کنفرانس‌های بین‌المللی منتشرکرده است. جمهوری اسلامی ایران علیرغم هشت سال دفاع مقدس۱۲۱ برابر بیش از دوره ۳۷ سال قبل از انقلاب به کمیت تولید علم خود افزوده است. با در نظر گرفتن ۳۷ سال بعد از انقلاب، سهم تولید علم کشور0.52%( پنجاه و دو صدم درصد) از علم دنیا را تولید کرده است[12].
نمودار
[1] . آبراهامیان،ایران بین دو انقلاب، احمد گل محمدی، نشر نی، 1377، ص26.
[2] . اصل دوم قانون اساسی به سه رکن بنیادین در نظام جمهوری اسلامی تأکید دارد. همچنین اصول چهارم ، پنجم و ششم به ترتیب به سه رکن دین، رهبری و مردمی بودن نظام اشاره دارد.
[3] . قانون اساسی ، اصل 56.
[4] . قانون اساسی، اصول 68، 69، 70، 74، 76، 77، 82، 87، 88، 89.
[5] . همان، اصول 1. 2 و 4.
[6] . در حقیقت کشور در دوره پهلوی ،حیات خلوت و منطقه نفوذ قدرت های جهانی بود ، آنها در همه امور کشور، عزل و نصب مقامات ارشد، نمایندگان مجلس، تصویب یا رد لوایح و قوانین، امضای قراردادها و پروتکل ها ، سیاست گذاریها و...، نقشی آشکارو پنهان داشتند.( ماروین زونیس ، شکست شاهانه ، ترجمه باس مخبر، تهران: طرح نو، 1370، ص 305)
[7] . ایران به تمام معنا فاقد استقلال سیاسی بود ؛ انتخاب نخست وزیر و وزیران عمدتاً از بین افراد وابسته به سازمانهای جاسوسی، آمریکا و فراماسونری صورت می‌گرفت ؛ «آماری که از وابستگیهای افراد شناخته شده هیئت وزیران هویدا، آموزگار، شریفامامی، و ازهاری به دست آمده حکایت از آن دارد که 38% فراماسون، 24%عضو سیا و 21%عضو ساواک بودهاند.»( سیروس پرهام، انقلاب ایران و مبانى رهبرى امام خمینى ، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1357 ، ص 26)
[8] . خیرگزاری دانشجویی، ۲۱ بهمن ۱۳۹۲
[9] . مقایسه وضعیت علمی کشور در دوران پهلوی و پس ازانقلاب شبکه اطلاع رسانی راه دانا،06/11/93
[10] . مقایسه وضعیت علمی کشور در دوران پهلوی و پس ازانقلاب شبکه اطلاع رسانی راه دانا،06/11/93
[11] . دکتر علی گزنی معاون پژوهشی و فناوری پایگاه استنادی علوم جهان اسلام در گفتگو با خبرنگار مهر،14/3/1394
[12] . هما
